Từ nguồn vốn, công nghệ đến tư duy cũ, thủ tục hành chính phức tạp, tâm lý e ngại rủi ro chính sách… mỗi doanh nhân, từng doanh nghiệp đều đang gặp phải những “nút thắt” của riêng mình - lực cản ghì chặt "cánh bay" của kinh tế tư nhân.
Người dân mua sắm tại hệ thống siêu thị WinMart thuộc Tập đoàn Masan. Ảnh: Nguyễn Quang
Hệ thống những lực cản
Một trong những rào cản lớn nhất khiến kinh tế tư nhân không thể bứt phá chính là sự chồng chéo, bất cập và thiếu tiên liệu trong hệ thống pháp luật. Từ Luật Đất đai đến Luật Đầu tư, Luật Doanh nghiệp, Luật Xây dựng… đều tồn tại các quy định không nhất quán, tạo ra “ma trận” thủ tục khiến doanh nghiệp phải tự lần đường đi. Theo khảo sát do Ban Nghiên cứu phát triển kinh tế tư nhân phối hợp với một số đơn vị thực hiện trong tháng 6 và 7-2024, gần 900 doanh nghiệp trên cả nước phản ánh, dù đã có nhiều nỗ lực cải cách, các thủ tục hành chính vẫn là một rào cản lớn đối với hoạt động kinh doanh. Các quy định về phòng cháy, chữa cháy, cấp phép xây dựng, hoàn thuế, thủ tục hải quan... chồng chéo, thiếu nhất quán giữa các bộ, ngành lấy đi của doanh nghiệp nhiều chi phí, thời gian, đặc biệt là bào mòn nhiệt huyết cống hiến, gây suy giảm niềm tin.
Đặc biệt, các doanh nghiệp lớn vẫn gặp nhiều rào cản hành lang pháp lý lĩnh vực đất đai - quy hoạch, cấp phép xây dựng, hợp tác PPP (đối tác công - tư) - nhất là khi tham gia vào các dự án trọng điểm quốc gia như đường sắt tốc độ cao Bắc - Nam, sân bay, hạ tầng giao thông… Các thủ tục phức tạp, tốn thời gian và thiếu linh động là rào cản thực sự. Chính phủ đã nhiều lần tổ chức các buổi làm việc để tháo gỡ các vướng mắc pháp lý này, coi đây là “điểm nghẽn của điểm nghẽn” nhưng cũng là “đột phá của đột phá” nếu vượt qua được.
Một trong những điểm nghẽn nổi bật khác chính là giới hạn về vốn và công nghệ. Mặc dù Vingroup, Thaco, Masan có tổng tài sản hàng chục tỷ USD nhưng con số này chỉ bằng một phần rất nhỏ so với các tập đoàn công nghệ và công nghiệp lớn tại châu Á, như Samsung, Toyota - tức là còn xa mới đủ tiềm lực để cạnh tranh toàn cầu trong các ngành công nghệ cao, sản xuất chíp, ô tô điện hoặc hàng không.
Trong khi đó, tiếp cận vốn vẫn là một khó khăn dù với doanh nghiệp lớn hay nhỏ và vừa. Ngân hàng và thị trường vốn có rủi ro, chi phí và điều kiện thẩm định vẫn chặt chẽ khiến nhiều đề xuất đầu tư R&D, chuyển đổi số, chuyển đổi xanh… chưa thể hiện thực hóa kịp thời, đặc biệt là các dự án dẫn dắt dài hạn.
Khảo sát nội bộ của Hiệp hội Doanh nghiệp nhỏ và vừa thành phố Hà Nội năm 2024 cho thấy, có đến 67% doanh nghiệp hội viên cho biết gặp rất nhiều trở ngại khi tiếp cận vốn vay, trong đó nổi lên là các yếu tố: Thiếu tài sản bảo đảm, lãi suất quá cao và quy trình xét duyệt kéo dài, phức tạp. Phần lớn doanh nghiệp nhỏ và vừa chưa có khả năng chứng minh hiệu quả kinh doanh một cách minh bạch và khoa học qua hệ thống báo cáo tài chính đạt chuẩn. Nhiều đơn vị vẫn sử dụng sổ sách kế toán nội bộ không đáp ứng chuẩn mực theo yêu cầu của ngân hàng. Đây là nguyên nhân khiến ngân hàng gặp khó khăn trong việc định giá mức độ rủi ro tín dụng và thường từ chối cấp vốn hoặc chỉ phê duyệt ở mức thấp. Đồng thời, khung pháp lý về bảo lãnh tín dụng và hỗ trợ vốn cho doanh nghiệp nhỏ và vừa vẫn còn rất phân tán, chồng chéo.
Bên cạnh vốn vay, tiếp cận đất đai cũng là một trong những khó khăn lớn của doanh nghiệp. Báo cáo Chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh (PCI) của Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) năm 2024 cho thấy, tỷ lệ doanh nghiệp phải trì hoãn hoặc hủy bỏ kế hoạch kinh doanh do gặp khó khăn khi thực hiện các thủ tục hành chính đất đai tiếp tục ở mức cao, gần 74%. “Tiếp cận đất đai để thực hiện đầu tư kinh doanh luôn là rào cản lớn đối với doanh nghiệp tư nhân Việt Nam, nhất là doanh nghiệp nhỏ và vừa”, Tiến sĩ Nguyễn Đình Cung, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế trung ương cho rằng, khó khăn không chỉ nằm ở thủ tục hành chính phiền hà, phức tạp kéo dài và tốn kém mà cả chi phí tiếp cận đất quá cao, vượt khả năng chi trả của đa số các nhà đầu tư.
Bên cạnh đó, sau khi Luật Đất đai mới có hiệu lực, giá đất được giao hay cho thuê được xác định theo giá thị trường, cao vượt mức chi trả của dự án đầu tư kinh doanh, làm cho chi phí đầu tư quá cao. Không tiếp cận được đất đai, doanh nghiệp sẽ không thể đầu tư phát triển, nhất là vào các ngành công nghiệp chế tác, chế tạo, logistics và bán buôn, bán lẻ quy mô lớn…
Cuối cùng, dù đã có nhiều chuyển mình về quản trị, nhưng chất lượng quản trị của những doanh nghiệp tư nhân lớn chưa đủ dẫn dắt lan tỏa sang các doanh nghiệp nhỏ và vừa. Tính liên kết chuỗi cung ứng vẫn thấp, doanh nghiệp lớn chưa thực sự trở thành người dẫn dắt, tạo hiệu ứng thúc đẩy cộng đồng doanh nghiệp nhỏ cùng phát triển.
Gỡ điểm nghẽn - hành trình tái thiết lòng tin
Cải cách thể chế không chỉ giúp giải phóng năng lực kinh doanh, mà quan trọng hơn, tái thiết niềm tin của doanh nghiệp tư nhân vào vai trò dẫn dắt của Nhà nước.
Trong các cuộc gặp với Thủ tướng Chính phủ và lãnh đạo Chính phủ đầu năm 2025, đại diện các tập đoàn như Vingroup, Thaco, Hòa Phát, Masan, FPT đã trình bày nhiều kiến nghị thiết thực và cấp bách để tháo gỡ điểm nghẽn. Chủ tịch Hội đồng quản trị Tập đoàn Hòa Phát Trần Đình Long đề nghị Chính phủ ban hành văn bản để doanh nghiệp yên tâm đầu tư sản xuất ray đường sắt - sản phẩm rất đặc thù nếu không phục vụ dự án thì không tiêu thụ được. Tương tự, lãnh đạo Vingroup và Thaco cũng mong có các quy định pháp lý rõ ràng để huy động vốn, vay ngân hàng phục vụ sản xuất công nghiệp chiến lược như toa tàu, linh kiện, ô tô điện… Đại diện Vingroup đề xuất Chính phủ mở rộng hạn ngạch đào tạo ngành công nghệ, AI, khoa học dữ liệu, gắn kết với doanh nghiệp trong đào tạo, phổ cập tiếng Anh để hướng đến công dân toàn cầu, nhất là ở vùng sâu vùng xa. FPT mong được hỗ trợ trong đào tạo nhân lực AI, chíp bán dẫn, chuyển đổi số, phát triển cơ sở hạ tầng AI Factory và sản phẩm công nghệ lõi "Make in Vietnam".
Doanh nghiệp cũng mong muốn Chính phủ và các bộ, ngành tiếp tục đẩy mạnh thực hiện Nghị quyết số 68-NQ/TƯ về phát triển kinh tế tư nhân, trong đó cắt giảm ít nhất 30% thủ tục hành chính, minh bạch hóa quy trình cấp phép, đặc biệt trong lĩnh vực đất đai, xây dựng, đầu tư PPP. Ví dụ, tranh luận việc cấp phép xây dựng nếu đã có quy hoạch 1/500 thì không cần xin giấy phép xây dựng riêng nữa. Các tập đoàn kiến nghị Chính phủ có cơ chế ưu tiên, hỗ trợ doanh nghiệp vừa và nhỏ tham gia chuỗi cung ứng công nghiệp hỗ trợ, đặc biệt phục vụ ngành ô tô, điện tử, linh kiện máy bay… Việc này giúp tạo nền tảng nội địa hóa, giảm chi phí logistics và thúc đẩy liên kết chuỗi giá trị quốc gia.
Ngoài ra, các doanh nghiệp lớn kiến nghị cơ chế vay vốn ưu đãi, giảm lãi suất, tạo điều kiện cho việc tài trợ vốn dài hạn làm các dự án chuyển đổi số, xanh và công nghiệp nặng; đề xuất Chính phủ có chính sách đặc thù để ngân hàng và nhà đầu tư yên tâm cho vay trung - dài hạn dự án chiến lược.
Thêm vào đó, việc tháo gỡ điểm nghẽn thể chế, tạo cơ chế ưu tiên cho các ngành công nghệ cao và công nghiệp hỗ trợ, đồng thời khuyến khích chuyển đổi xanh - số và xây dựng chuỗi giá trị liên kết nội địa chính là chìa khóa mở ra thời kỳ phát triển bứt phá cho doanh nghiệp tư nhân Việt Nam.
Những kiến nghị, đề xuất trên đều hướng đến các giải pháp trọng điểm nhằm đưa các tập đoàn tư nhân tham gia sâu vào chuỗi giá trị toàn cầu. Và nếu thể chế mới chính là bệ đỡ thì kinh nghiệm, những bài học quốc tế lại là những gợi mở quan trọng giúp các thương hiệu tư nhân Việt Nam từng bước chinh phục, vươn tầm thế giới…
(Còn nữa)